7. สญฺญานานตฺตสุตฺตวณฺณนา

[91] อาปาเถ ปติตนฺติ จกฺขุสฺส อาปาถคตํ สาฏกเวฐนาทิสญฺญิตํ ภูตสงฺฆาตํ สมฺมา นิสฺสิตํฯ จกฺขุทฺวาเร สมฺปฏิจฺฉนาทิสมฺปยุตฺตสญฺญานํ สงฺกปฺปคติกตฺตา, จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตสญฺญาคหเณเนว วา คเหตพฺพโต ‘‘รูปสญฺญาติ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา สญฺญา’’ติ วุตฺตํ ตตฺถ สญฺญาย เอว ลพฺภนโตฯ เอเตเนว หิ ตํสมฺปยุตฺโต สงฺกปฺโปติ อิทมฺปิ สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘สญฺญาสงฺกปฺปฉนฺทา เอกชวนวาเรปิ นานาชวนวาเรปิ ลพฺภนฺตี’’ติฯ ชวนสมฺปยุตฺตสฺส วิตกฺกสฺส ฉนฺทคติกตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตีหิ จิตฺเตหิ สมฺปยุตฺโต สงฺกปฺโป’’ติฯ ฉนฺทิกตฏฺเฐนาติ ฉนฺทกรณฏฺเฐน, อิจฺฉิตฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ อนุฑหนฏฺเฐนาติ ปริฑหนฏฺเฐนฯ สนฺนิสฺสยฑาหรสา หิ ราคคฺคิอาทโย ‘‘รูเป’’ติ ปน ตสฺส อารมฺมณทสฺสนเมตํฯ ปริฬาโหติ ปริฬาหสีเสน อเปกฺขํ วทติฯ เตนาห ‘‘ปริฬาเห อุปฺปนฺเน’’ติอาทิฯ ‘‘ปริฬาโห’’ติ ทฬฺหชฺโฌสานา พลวาการปฺปตฺตา วุตฺตาติ อาห ‘‘ปริฬาหปริเยสนา ปน นานาชวนวาเรเยว ลพฺภนฺตี’’ติฯ ตาสํ ลทฺธูปนิสฺสยภาวโตติ ทสฺเสติฯ อิมินา นเยนาติ ‘‘อุปฺปชฺชติ สญฺญานานตฺต’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘รูปสญฺญาทินานาสภาวํ สญฺญํ ปฏิจฺจ กามสงฺกปฺปาทินานาสภาโว สงฺกปฺโป อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา นเยน เวทิตพฺโพฯ

สญฺญานานตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. โนปริเยสนานานตฺตสุตฺตวณฺณนา

[92] ปฏิเสธมตฺตเมว นานํ, เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

โนปริเยสนานานตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. พาหิรผสฺสนานตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[93] วุตฺตปฺปกาเร อารมฺมเณติ ‘‘อาปาเถ ปติต’’นฺติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตปฺปกาเร รูปารมฺมเณฯ สญฺญาติ รูปสญฺญาวฯ อรูปธมฺโมปิ สมาโน ยสฺมิํ อารมฺมเณ ปวตฺตติ, ตํ ผุสนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อารมฺมณํ ผุสมาโน’’ติฯ ตณฺหาย วตฺถุภูตํเยว รูปารมฺมณํ ลพฺภตีติ กตฺวา ‘‘รูปลาโภ’’ติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘สห ตณฺหาย อารมฺมณํ รูปลาโภ’’ติฯ สพฺพสงฺคาหิกนโยติ เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ สพฺเพสํ สญฺญาทีนํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา สพฺพสงฺคณฺหนวเสน ทสฺสิตนโยฯ เตนาห ‘‘เอกสฺมิํเยวา’’ติอาทิฯ สพฺพสงฺคาหิกนโยติ วา ธุวปริโภควเสน นิพทฺธารมฺมณนฺติ วา อาคนฺตุการมฺมณนฺติ วา วิภาคํ อกตฺวา สพฺพสงฺคาหิกนโยฯ อปโร นโยฯ มิสฺสโกติ อาคนฺตุการมฺมเณ นิพทฺธารมฺมเณ จ วิสยโต นิพทฺธารมฺมเณน มิสฺสโกฯ นิพทฺธารมฺมเณ สตฺตานํ กิเลโส มนฺโท โหติฯ ตถา หิ สญฺญาสงฺกปฺปผสฺสเวทนาว ทสฺสิตาฯ ยํ กิญฺจิ วิยาติ ยํ กิญฺจิ อญฺญมญฺญํ วิยฯ โขเภตฺวาติ กุตูหลุปฺปาทนวเสน จิตฺตํ โขเภตฺวาฯ

อุปาสิกาติ ตสฺส อมจฺจปุตฺตสฺส ภริยํ สนฺธายาหฯ ตสฺมินฺติ อาคนฺตุการมฺมเณฯ ลาโภ นาม ‘‘ลพฺภตี’’ติ กตฺวาฯ

อุรุวลฺลิยวาสีติ อุรุวลฺลิยเลณวาสี, อุรุวลฺลิยวิหารวาสีติ วทนฺติฯ ปาฬิยาติ ‘‘ธาตุนานตฺตํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินยปวตฺตาย อิมิสฺสา สุตฺตปาฬิยาฯ ปริวฏฺเฏตฺวาติ มชฺเฌ คหิตผสฺสเวทนาปริโยสาเน ฐปนวเสน ปาฬิํ ปริวฏฺเฏตฺวาฯ วุตฺตปฺปกาเรติอาทิ ปริวตฺเตตพฺพาการทสฺสนํฯ ตตฺถ วุตฺตปฺปกาเรติ อาปาถคตรูปารมฺมเณฯ อวิภูตวารนฺติ อวิภูตารมฺมณวารํฯ อยเมว วา ปาโฐฯ คณฺหนฺติ กเถนฺติฯ เอกชวนวาเรปิ ลพฺภนฺติ จิรตรนิเวสาภาวาฯ นานาชวนวาเรเยว ทฬฺหตรนิเวสตายฯ

[94] ทสมํ อุตฺตานเมว นวเม วุตฺตนยตฺตาฯ ปฏิเสธมตฺตเมว เหตฺถ นานตฺตนฺติฯ

พาหิรผสฺสนานตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นานตฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค

1. สตฺตธาตุสุตฺตวณฺณนา

[95] อาภาตีติ อาภา, อาโลกภาเวน นิปฺผชฺชติ, อุปฏฺฐาตีติ วา อตฺโถฯ โส เอว นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตูติ อาภาธาตุฯ อาโลกสฺสาติ อาโลกกสิณสฺสฯ สุฏฺฐุ, โสภนํ วา ภาตีติ สุภํฯ กสิณสหจรณโต ฌานํ สุภํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ สุปริสุทฺธวณฺณํ กสิณํฯ อากาสานญฺจาทโยปิ สุภารมฺมณํ เอวาติ เกจิฯ เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติ เทสนํ อุทฺเทสมตฺเต เอว ฐเปสิฯ ปาฬิยํ ‘‘อนฺธการํ ปฏิจฺจ ปญฺญายตี’’ติ เอตฺถาปิ อารมฺมณเมว คหิตํ, ตถา ‘‘อยํ ธาตุ อสุภํ ปฏิจฺจ ปญฺญายตี’’ติ เอตฺถาปิฯ ยถา หิ อิธ สุวณฺณํ กสิณํ สุภนฺติ อธิปฺเปตํ, เอวํ ทุพฺพณฺณํ อสุภนฺติฯ

อนฺธการํ ปฏิจฺจาติ อนฺธการํ ปฏิจฺฉาทกปจฺจยํ ปฏิจฺจฯ ปญฺญายตีติ ปากโฏ โหติฯ เตนาห ‘‘อนฺธกาโร หี’’ติอาทิฯ

อาโลโกปิ, อนฺธกาเรน ปริจฺฉินฺโน โหตีติ โยชนาฯ อนฺธกาโร ตาว อาโลเกน ปริจฺฉินฺโน โหตุ ‘‘ยตฺถ อาโลโก นตฺถิ, ตตฺถ อนฺธกาโร’’ติ อาโลโก กถํ อนฺธกาเรน ปริจฺฉินฺโน โหตีติ อาห ‘‘อนฺธกาเรน หิ โส ปากโฏ โหตี’’ติฯ ปริจฺเฉทเลขาย วิย จิตฺตรูปํ อนฺธกาเรน หิ ปริโต ปริจฺฉินฺโน หุตฺวา ปญฺญายติ, ยถา ตํ ฉายาย อาตโปฯ เอเสว นโยติ อสุภสุภานํ อญฺญมญฺญปริจฺฉินฺนตํ อติทิสิตฺวา ตตฺถ อธิปฺเปตเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘อสุเภ สติ สุภํ ปญฺญายตี’’ติ อาหฯ เอวมาหาติ ‘‘อสุภํ ปฏิจฺจ สุภํ ปญฺญายตี’’ติ อโวจฯ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘รูปํ ปฏิจฺจาติ รูปาวจรสมาปตฺติํ ปฏิจฺจา’’ติฯ ตาย หิ สติ อธิคตายฯ รูปสมติกฺกมา วา โหตีติ สภาวารมฺมณานํ รูปชฺฌานานํ สมติกฺกมา อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ นาม โหตีติ อตฺโถฯ เอเสว นโยติ อิมินา ‘‘อากาสานญฺจายตนสมติกฺกมา วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติ นาม โหตี’’ติอาทินา ทฺเวปิ ปกาเร อติทิสติฯ ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขาญาเณนฯ อปฺปวตฺตินฺติ ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ อปฺปวตฺตนํฯ เอเตน ขณนิโรธาทิํ ปฏิกฺขิปติฯ

กถํ สมาปตฺติ ปตฺตพฺพาติ อิมาสุ สตฺตสุ ธาตูสุ กา ปการา สญฺญาสมาปตฺติ นานา หุตฺวา สมาปชฺชิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘กีทิสา สมาปตฺติโย’’ติอาทิฯ สญฺญาย อตฺถิภาเวนาติ ปฏุกิจฺจาย สญฺญาย อตฺถิภาเวนฯ สุขุมสงฺขารานํ ตตฺถ สมาปตฺติยํ อวสิสฺสตายฯ นิโรโธวาติ สงฺขารานํ นิโรโธ เอวฯ

สตฺตธาตุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สนิทานสุตฺตวณฺณนา

[96] ภาวนปุํสกเมตํ ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.70) วิยฯ สนิทานนฺติ อตฺตโน ผลํ นิททาตีติ นิทานํ, การณนฺติ อาห ‘‘สนิทาโน สปฺปจฺจโย’’ติฯ กามปฏิสํยุตฺโตติ กามราคสงฺขาเตน กาเมน ปฏิสํยุตฺโต วา กามปฏิพทฺโธ วาฯ ตกฺเกตีติ ตกฺโกฯ อภูตการํ สมาโรเปตฺวา กปฺเปตีติ สงฺกปฺโปฯ อารมฺมเณ จิตฺตํ อปฺเปตีติ อปฺปนาฯ วิเสเสน อปฺเปตีติ พฺยปฺปนาฯ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปนฺตํ วิย ปวตฺตตีติ เจตโส อภินิโรปนาฯ มิจฺฉา วิปรีโต ปาปโก สงฺกปฺโปติ มิจฺฉาสงฺกปฺโปฯ อญฺเญสุ จ กามปฏิสํยุตฺเตสุ วิชฺชมาเนสุ วิตกฺโก เอว กามธาตุสทฺเทน นิรุฬฺโห ทฏฺฐพฺโพ วิตกฺกสฺส กามปสงฺคปฺปตฺติสาติสยตฺตาฯ เอส นโย พฺยาปาทธาตุอาทีสุปิฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตุ หีนชฺฌาสเยหิ กาเมตพฺพธาตุภาวโตฯ

กิเลสกามสฺส อารมฺมณภาวตฺตา สพฺพากุสลสํคาหิกาย กามธาตุยา อิตรา ทฺเว สงฺคเหตฺวา กถนํ สพฺพสงฺคาหิกาฯ ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต กถา อสมฺภินฺนาฯ อิมํ กามาวจรสญฺญิตํ กามวิตกฺกสญฺญิตญฺจ กามธาตุํฯ ปฏิจฺจาติ ปจฺจยภูตํ ลภิตฺวาฯ ตีหิ การเณหีติ ตีหิ สารภูเตหิ การเณหิฯ

พฺยาปาทวิตกฺโก พฺยาปาโท อุตฺตรปทโลเปน, โส เอว นิชฺชีวฏฺเฐน สภาวธารณฏฺเฐน ธาตูติ พฺยาปาทธาตุฯ พฺยาปชฺชติ จิตฺตํ เอเตนาติ พฺยาปาโท, โทโสฯ พฺยาปาโทปิ ธาตูติ โยชนาฯ สหชาตปจฺจยาทิวเสนาติ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจยวเสนฯ วิเสเสน หิ ปรสฺส อตฺตโน จ ทุกฺขาปนํ วิหิํสา, สา เอว ธาตุ, อตฺถโต โรสนา ปรูปฆาโต, ตถา ปวตฺโต วา โทสสหคตจิตฺตุปฺปาโทฯ

ติณคหเน อรญฺเญติ ติเณหิ คหนภูเต อรญฺเญฯ อนยพฺยสนนฺติ อปายพฺยสนํ, ปริหรณูปายรหิตํ วิปตฺตินฺติ วา อตฺโถฯ อวฑฺฒิํ วินาสนฺติ อวฑฺฒิญฺเจว วินาสญฺจาติ วทนฺติ สพฺพโส วฑฺฒิรหิตํฯ สุกฺขติณทาโย วิย อารมฺมณํ กิเลสคฺคิสํวทฺธนฏฺเฐนฯ ติณุกฺกา วิย อกุสลสญฺญา อนุทหนฏฺเฐนฯ ติณกฏฺฐ…เป.… สตฺตา อนยพฺยสนาปตฺติโตฯ ‘‘อิเม สตฺตา’’ติ หิ อโยนิโส ปฏิปชฺชมานา อธิปฺเปตาฯ เตนาห ‘‘ยถา สุกฺขติณทาเย’’ติอาทิฯ

สมตาภาวโต สมตาวิโรธโต วิสมตาเหตุโต จ วิสมา ราคาทโยติ อาห ‘‘ราควิสมาทีนิ อนุคต’’นฺติฯ อิจฺฉิตพฺพา อวสฺสํภาวินิภาเวนฯ

สํกิเลสโต นิกฺขมนฏฺเฐน เนกฺขมฺโม, โส เอว นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตูติ เนกฺขมฺมธาตุฯ สฺวายํ เนกฺขมฺมสทฺโท ปพฺพชฺชาทีสุ กุสลวิตกฺเก จ นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘เนกฺขมฺมวิตกฺโกปิ เนกฺขมฺมธาตู’’ติฯ อิตราปิ ทฺเว ธาตุโยติ อพฺยาปาทอวิหิํสาธาตุโย วทติฯ วิสุํ ทีเปตพฺพา สรูเปน อาคตตฺตาฯ วิตกฺกาทโยติ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปจฺฉนฺทปริฬาหปริเยสนาฯ ยถานุรูปํ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยานุรูปํฯ กถํ ปเนตฺถ กุสลธมฺเมสุ ปริฬาโห วุตฺโตติ? สงฺขารปริฬาหมตฺตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, โสฬสสุ อากาเรสุ ทุกฺขสจฺเจ สนฺตาปฏฺโฐ วิย วุตฺโต, ยสฺส วิคเมน อรหโต สีติภาวปฺปตฺติ วุจฺจติฯ

สยํ น พฺยาปชฺชติ, เตน วา ตํสมงฺคีปุคฺคโล น กิญฺจิ พฺยาปาเทตีติ อพฺยาปาโท, วิหิํสาย วุตฺตวิปริยาเยหิ สา เวทิตพฺพาฯ หิเตสิภาเวน มิชฺชติ สินิยฺหตีติ มิตฺโต, มิตฺตสฺส เอสาติ เมตฺติ, อพฺยาปาโทฯ เมตฺตายนาติ เมตฺตาการณํ, เมตฺตาย วา อยนา ปวตฺตนาฯ เมตฺตายิตตฺตนฺติ เมตฺตายิตสฺส เมตฺตาย ปวตฺตสฺส ภาโวฯ เมตฺตาเจโตวิมุตฺตีติ เมตฺตายนวเสน ปวตฺโต จิตฺตสมาธิฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

สนิทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. คิญฺชกาวสถสุตฺตวณฺณนา

[97] อิโต ปฏฺฐายาติ ‘‘ธาตุํ, ภิกฺขเว’’ติ อิมสฺมา ตติยสุตฺตโต ปฏฺฐายฯ ยาว กมฺมวคฺโค, ตาว เนตฺวา อุปคนฺตฺวา เสติ เอตฺถาติ อาสโย, หีนาทิภาเวน อธีโน อาสโย อชฺฌาสโย, ตํ อชฺฌาสยํ, อธิมุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สญฺญา อุปฺปชฺชตีติอาทีสุ หีนาทิเภทํ อชฺฌาสยํ ปฏิจฺจ หีนาทิเภทา สญฺญา, ตนฺนิสฺสยทิฏฺฐิวิกปฺปนา, วิตกฺโก จ อุปฺปชฺชติ สหชาตโกฏิยา อุปนิสฺสยโกฏิยา จฯ สตฺถาเรสูติ เตสํ สตฺถุปฏิญฺญตาย วุตฺตํ, น สตฺถุลกฺขณสพฺภาวโตฯ อสมฺมาสมฺพุทฺเธสูติ อาธาเร วิสเย จ ภุมฺมํ เอกโต กตฺวา วุตฺตนฺติ ปฐมํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘มยํ สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติอาทิํ วตฺวา อิตรํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสุ สมฺมาสมฺพุทฺธา เอเต’’ติอาทิมาหฯ เตสํ ‘‘มยํ สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ อุปฺปนฺนทิฏฺฐิ อิธ มูลภาเวน ปุจฺฉิตา, อิตรา อนุสงฺกิตาติ ปุจฺฉติเยวาติ สาสงฺกํ วทติฯ

‘‘มหตี’’ติ เอตฺถ มหาสทฺโท ‘‘มหาชโน’’ติอาทีสุ วิย พหุอตฺถวาจโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ อวิชฺชาปิ หีนหีนตรหีนตมาทิเภเทน พหุปการาฯ ตสฺสาติ ทิฏฺฐิยาฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ยทิทํ อวิชฺชา ธาตู’’ติ อวิชฺชํ อุทฺธริตฺวา ‘‘หีนํ ธาตุํ ปฏิจฺจา’’ติ อชฺฌาสยธาตุ นิทฺทิฏฺฐาติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ, ‘‘อญฺญํ อุทฺธริตฺวา อญฺญํ นิทฺทิฏฺฐา’’ติ, ยโต อวิชฺชาสีเสน อชฺฌาสยธาตุ เอว คหิตาฯ อวิชฺชาคหิโต หิ ปุริสปุคฺคโล ทิฏฺฐชฺฌาสโย หีนาทิเภทํ อวิชฺชาธาตุํ นิสฺสาย ตโต สญฺญาทิฏฺฐิอาทิเก สงฺกปฺเปติฯ ปณิธิ ปตฺถนา, สา ปน ตถา ตถา จิตฺตสฺส ฐปนวเสน โหตีติ อาห ‘‘จิตฺตฏฺฐปน’’นฺติฯ เตนาห ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิฯ เอเตติ หีนปจฺจยา สญฺญาทิฏฺฐิวิตกฺกเจตนา ปตฺถนา ปณิธิสงฺขาตา หีนา ธมฺมาฯ หีโน นาม หีนธมฺมสมาโยคโตฯ สพฺพปทานีติ ‘‘ปญฺญเปตี’’ติอาทีนิ ปทานิ โยเชตพฺพานิ หีนสทฺเทน มชฺฌิมุตฺตมฏฺฐานนฺตรสฺส อสมฺภวโตฯ อุปปชฺชนํ ‘‘อุปปตฺตี’’ติ อาห ‘‘ทฺเว อุปปตฺติโย ปฏิลาโภ จ นิพฺพตฺติ จา’’ติฯ ตตฺถ หีนกุลาทีติ อาทิ-สทฺเทน หีนรูปโภคปริสาทีนํ สงฺคโหฯ หีนตฺติกวเสนาติ หีนตฺติเก วุตฺตตฺติกปทวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตุปฺปาทกฺขเณติ อิทํ หีนตฺติกปริยาปนฺนานํ จิตฺตุปฺปาทานํ วเสน ตตฺถ ตตฺถ ลทฺธตฺตา วุตฺตํฯ ปญฺจสุ นีจกุเลสูติ จณฺฑาลเวนเนสาทรถการปุกฺกุสกุเลสุฯ ทฺวาทสอกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ ปน โย โกจิ ปฏิลาโภ หีโนติ โยชนาฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิมสฺมิํ ฐาเนติ ‘‘ยายํ, ภนฺเต, ทิฏฺฐี’’ติอาทินา อาคเต อิมสฺมิํ ฐาเนฯ ‘‘ธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา อาคตตฺตา นิพฺพตฺติเยว อธิปฺเปตา, น ปฏิลาโภฯ

คิญฺชกาวสถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. หีนาธิมุตฺติกสุตฺตวณฺณนา

[98] เอกโต โหนฺตีติ สมานจฺฉนฺทตาย อชฺฌาสยโต เอกโต โหนฺติฯ นิรนฺตรา โหนฺตีติ ตาย เอว สมานจฺฉนฺทตาย จิตฺเตน นิพฺพิเสสา โหนฺติฯ อิธ อธิมุตฺติ นาม อชฺฌาสยธาตูติ อาห ‘‘หีนาธิมุตฺติกาติ หีนชฺฌาสยา’’ติฯ

หีนาธิมุตฺติกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. จงฺกมสุตฺตวณฺณนา

[99] มหาปญฺเญสูติ วิปุลปญฺเญสุฯ นนฺติ สาริปุตฺตตฺเถรํฯ ขนฺธนฺตรนฺติ ขนฺธวิภาคํ, ขนฺธานํ วา อนฺตรํ วิเสโส อตฺถีติ ขนฺธนฺตโรฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปริกมฺมนฺติ อิทฺธิวิธาธิคมสฺส ปุพฺพภาคปริกมฺมญฺเจว อุตฺตรปริกมฺมญฺจฯ อานิสํสนฺติ อิทฺธานิสํสญฺเจว อานิสํสญฺจฯ อธิฏฺฐานํ วิกุพฺพนนฺติ อธิฏฺฐานวิธานญฺเจว วิกุพฺพนวิธานญฺจฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ปถวิํ ปตฺถรนฺโต วิยา’’ติอาทินาฯ

ธุตงฺคปริหารนฺติ ธุตงฺคานํ ปริหรณวิธิํฯ ปริหรณคฺคหเณเนว สมาทานํ สิทฺธํ โหตีติ ตํ น คหิตํฯ อานิสํสนฺติ ตํตํธุตงฺคปริหรเณ ทฏฺฐพฺพํ อานิสํสเมวฯ สโมธานนฺติ ‘‘เอตฺตกา ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตา, เอตฺตกา เสนาสนปฏิสํยุตฺตา’’ติ ปจฺจยวเสน อญฺญมญฺญญฺจ อนฺโตคธตฺตาฯ อธิฏฺฐานนฺติ อธิฏฺฐานวิธิํฯ เภทนฺติ อุกฺกฏฺฐาทิเภทญฺเจว ภินฺนาการญฺจฯ

ปริกมฺมนฺติ ‘‘ทิพฺพจกฺขุ เอวํ อุปฺปาเทตพฺพํ, เอวํ วิโสเธตพฺพ’’นฺติอาทินา ปริกมฺมวิธานํฯ อานิสํสนฺติ ปเรสํ อชฺฌาสยานุรูปายตนาทิอานิสํสปเภทํฯ อุปกฺกิเลสนฺติ สาธารณํ อสาธารณํ ทุวิธํ อุปกฺกิเลสํฯ วิปสฺสนาภาวนุปกฺกิเลสา หิ ทิพฺพจกฺขุสฺส อุปกฺกิเลสาติ เวทิตพฺพาฯ

สงฺเขปวิตฺถารคมฺภีรุตฺตานวิจิตฺรกถาทีสูติ สงฺเขโป วิตฺถาโร คมฺภีรตา อุตฺตานตา วิจิตฺรภาโว เนยฺยตฺถตา นีตตฺถตาติ เอวมาทีสุ ธมฺมสฺส กเถตพฺพปฺปกาเรสุ ตํ ตํ กเถตพฺพาการํฯ

อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วาฯ เตน –

‘‘อาทิมฺหิ สีลํ เทเสยฺย, (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.190; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.291)

มชฺเฌ จิตฺตํ วินิทฺทิเส;

อนฺเต ปญฺญา กเถตพฺพา,

เอโส ธมฺมกถาวิโธ’’ติฯ –

เอวํ กเถตพฺพาการํ สงฺคณฺหาติฯ

‘‘สิถิลํ ธนิตญฺจ ทีฆรสฺสํ, ครุกํ ลหุกญฺจ นิคฺคหีตํ;

สมฺพนฺธํ ววตฺถิตํ วิมุตฺตํ, ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโท’’ติฯ (ที. นิ. 1.190; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.291; ปริ. 485) –

เอวํ วุตฺตํ ทสวิธํ พฺยญฺชนพุทฺธิํฯ อฏฺฐุปฺปตฺตินฺติ ตสฺส ตสฺส สุตฺตสฺส ชาตกสฺส จ อฏฺฐุปฺปตฺติํฯ อนุสนฺธินฺติ ปจฺฉานุสนฺธิอาทิอนุสนฺธิํฯ ปุพฺพาปรนฺติ สมฺพนฺธํฯ อิทํ ปทํ เอวํ วตฺตพฺพํ, อิทํ ปุพฺพาปรํ เอวํ คเหตพฺพนฺติฯ

กุลสงฺคณฺหนปริหารนฺติ ลาภุปฺปาทนตฺถํ กุลานํ สงฺคณฺหนวิธิโน ปริหรณํ ตนฺนิยมิตํ เอกนฺติกํ กุลสงฺคหณวิธิํฯ

จงฺกมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สคาถาสุตฺตวณฺณนา

[100] ‘‘ธาตุโส สํสนฺทนฺตี’’ติ อิทํ อชฺฌาสยโต สริกฺขตาทสฺสนํ, น กาเยน มิสฺสีภาวทสฺสนนฺติ อาห ‘‘สมุทฺทนฺตเร’’ติอาทิฯ นิรนฺตโรติ นิพฺพิเสโสฯ สํสคฺคาติ ปญฺจวิธสํสคฺคเหตุฯ สํสคฺคคหเณน เจตฺถ สํสคฺควตฺถุกา ตณฺหา คหิตาฯ เตนาห ‘‘ทสฺสน…เป.… สฺเนเหนา’’ติฯ

วนติ ภชติ สชฺชติ เตนาติ วนํ, วนโถติ จ กิเลโส วุจฺจตีติ อาห ‘‘วนโถ ชาโตติ กิเลสวนํ ชาต’’นฺติฯ อิตเร สํสคฺคมูลกาติ ตเมว ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อทสฺสเนนา’’ติฯ สาธุชีวีติ สาธุ สุฏฺฐุ ชีวี, ตํชีวนสีโลฯ เตนาห ‘‘ปริสุทฺธชีวิตํ ชีวมาโน’’ติฯ

สคาถาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อสฺสทฺธสํสนฺทนสุตฺตวณฺณนา

[101] นิโรชาติ สทฺธาสฺเนหาภาเวน นิสฺเนหาฯ ตโต เอว อรสภาเวน นิรสาฯ เอกสทิสาติ สมสมา นิพฺพิเสสาฯ เตนาห ‘‘นิรนฺตรา’’ติฯ อลชฺชิตาย เอกสีมกตา ภินฺนมริยาทาฯ สทฺธา เตสํ อตฺถีติ สทฺธาฯ ตนฺติปาลกาติ สทฺธมฺมตนฺติยา ปาลกาฯ วํสานุรกฺขกาติ อริยวํสสฺส อนุรกฺขกาฯ อารทฺธวีริยาติ ปคฺคหิตวีริยาฯ ยสฺมา ตาทิสานํ วีริยํ ปริปุณฺณํ นาม โหติ กิจฺจสิทฺธิยา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปริปุณฺณปรกฺกมา’’ติฯ สพฺพกิจฺจปริคฺคาหิกายาติ จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ ภาวนากิจฺจปริคฺคาหิกายฯ

อสฺสทฺธสํสนฺทนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8-12. อสฺสทฺธมูลกสุตฺตาทิวณฺณนา

[102-106] อฏฺฐมาทีนีติ อฏฺฐมํ นวมํ ทสมํ เอกาทสมํ ทฺวาทสมนฺติ อิมานิ ปญฺจ สุตฺตานีติ เอเกฯ อปเร ปน นว สุตฺตานีติ อิจฺฉนฺติฯ สฺวายมตฺโถ อฏฺฐกถายํ วุตฺโตเยวฯ ปาฬิยญฺจ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ลิขียติฯ

อสฺสทฺธมูลกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. กมฺมปถวคฺโค

1-2. อสมาหิตสุตฺตาทิวณฺณนา

[107-108] อิโต ปเรสูติ อิโต ทุติยวคฺคโต ปเรสุ สุตฺเตสุฯ ปฐมนฺติ ปฐมวคฺเค ปฐมํฯ กสฺมา ปเนตฺถ เอวํ เทสนา ปวตฺตาติ อาห ‘‘เอวํ วุจฺจมาเน’’ติอาทิฯ

อสมาหิตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ